Zamek Lubomirskich

Za twórcę pierwszych obwarowań w miejscu dzisiejszego zamku uznaje się Mikołaja Spytka Ligęzę. Na przełomie XVI i XVII wieku rozpoczął on na terenie ówczesnej wsi Staroniwa budowę dworu obronnego. Z czasem obiekt rozbudowano i przekształcono w zamek obronny w popularnym wówczas stylu rezydencji magnackich, zwanych z j. włoskiego palazzo in fortezza. Powstała czteroskrzydłowa budowla, otoczona pierwotnie umocnieniami ziemnymi, które stopniowo zamieniano w kamienne obwarowania. W 1624 roku załoga zamku, będącego jeszcze w trakcie prac budowlanych, skutecznie stawiła opór najazdowi czambułu tatarskiego pod wodzą Kantymira Murzy. Atak został odparty, a o skuteczności artylerii zamkowej świadczy wycofanie się najeźdźców z przeprawy przez Wisłok. Śmierć fundatora w 1637 roku i treść jego testamentu, w którym polecał żonie, „by zamek domurowała i po wieczne czasy Ligęzowem nazwała i obwałować kazała”, świadczą, że zaplanowane z rozmachem prace konstrukcyjno-budowlane nie były prowadzone zbyt intensywnie. Testament w obu wspomnianych punktach nie został jednak zrealizowany. Po licznych kłótniach i procesach spadkowych właścicielem dóbr został mąż jednej z córek Ligęzy – marszałek wielki koronny Jerzy Sebastian Lubomirski. Za jego panowania zamek mocno podupadł. Wiele zniszczeń dokonali Szwedzi w czasie potopu oraz wojska węgierskie księcia Rakoczego. Dopiero jego syn, Hieronim Augustyn Lubomirski, w 2. połowie XVII wieku zlecił gruntowną przebudowę obiektu. Projekt stworzył jeden ze sławniejszych ówczesnych architektów – Tylman z Gameren (to on projektował m.in. pałac Branickich w Białymstoku, warszawskie pałace Krasińskich i Brühla oraz częściowo pałac w Łazienkach w Warszawie). Kolejne dziesiątki lat to naprzemiennie występujące: niszczenie zamku przez różne wojska, remonty, a w szczególności pożary. Najbardziej dotkliwy wybuchł w sierpniu 1769 roku, kiedy na rzeszowskim zamku bronili się konfederaci barscy przed wojskami rosyjskimi. Na początku XIX wieku zaborcze władze austriackie przejęły część zamku za długi Lubomirskich, a w 1820 roku wykupiły resztę kompleksu. Umieszczono tu urzędy cyrkularne, sądy i więzienie. Na przełomie XIX i XX wieku władze zaplanowały rozbudowę obiektu, który stał się zbyt mały, by podołać zwiększającym się potrzebom tutejszych instytucji. Jego stan okazał się tak tragiczny, że podjęto decyzję o wyburzeniu zamku – pozostawiono tylko mury obronne i fundamenty. W latach 1902–1906 wzniesiono całkiem nowy obiekt, który z założenia miał pełnić funkcje administracyjno-biurowe. Sądy i więzienie funkcjonowały tu za każdej kolejnej władzy – Cesarstwa Austro--Węgierskiego, II Rzeczypospolitej, a także w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939–1944 i PRL-u. W 1981 roku zamknięto więzienie, a następnie po przeprowadzeniu gruntownego remontu i rewitalizacji obiektu rzeszowski zamek stał się siedzibą sądu okręgowego. W związku z planowanym przeniesieniem Sądu Okręgowego w Rzeszowie do nowego budynku w 2020 roku, zamek został przekazany przez Ministerstwo Sprawiedliwości na rzecz miasta. Plany przewidują umieszczenie w nim instytucji kultury. Obiekt ten, wkomponowany w krajobraz słynącego z innowacyjności Rzeszowa, będzie w ten sposób zwracał również uwagę na historię miasta. Stanie się zatem symbolem łączącym tradycję z nowoczesnością.